به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ کتاب «تاریخ و نظریه‌ اجتماعی» تالیف «پیتر برک»* با ترجمه حسینعلی نوذری به ضرورت برای همگرایی و گفت‌وگو میان مورخان و نظریه‌پردازان اجتماعی می‌پردازد. این کتاب در پنج فصل با عناوین «نظریه‌پردازان و مورخان: ضرورت همگرایی»، «کاربرد الگوها و روش‌های علوم اجتماعی در تاریخ»، «کاربرد مفاهیم محوری علوم اجتماعی در تاریخ»، «معضلات محوری: دشواری‌های کاربرد الگوها، روش‌ها و مفاهیم محوری علوم اجتماعی در تاریخ» و «نظریه اجتماعی و تحول اجتماعی: کاربست‌های عینی و پژوهش‌های موردی در تاریخ» تدوین شده است.
 
تاریخ‌نویسی بدون دستمایه‌های فکری و تحلیلی دشوار است

درباره اهمیت «تاریخ و نظریه اجتماعی» در پشت جلد کتاب آمده است: «نشریه معتبر ادبیات و تاریخ درباره این کتاب می‌نویسد: این کتاب باید به صورت متنی عمومی، راهنمای جامع و همگانی برای دانشجویان رشته‌های مختلف علوم اجتماعی، تاریخ، علوم انسانی و ... قرار بگیرد.» 

مترجم در مقدمه کتاب آورده است: «به اعتقاد برک، غنای تاریخ‌نگاری علمی در گرو پیوند مستمر و تنگاتنگ آن با نظریه‌های اجتماعی (به طور عام) و نظریه‌های جامعه‌شناسیک (به طور خاص) است. بنابراین کار تاریخ‌نویسی بدون استفاده از دستمایه‌های فکری و تحلیلی و بدون در خدمت گرفتن نظریه‌ها، الگوها، روش‌ها و مفاهیم جا افتاده و مستقر و نهادینه شده علوم اجتماعی، اگر نگوییم غیرممکن، بسی دشوار خواهد بود.»

نویسنده در بحث نخست «نظریه‌پردازان و مورخان: ضرورت همگرایی» کانون مطالعات و بررسی‌های خود در کتاب حاضر را معطوف دو پرسش به ظاهر ساده کرده است: «فایده نظریه اجتماعی برای مورخان چیست؟ و فایده تاریخ برای نظریه‌پردازان اجتماعی چیست؟» برک در بحث خود در فصل نخست راجع به ضرورت و فواید این دو حوزه برای یکدیگر با اشاره به مقوله زیربنایی در کتاب خود یعنی نظریه، الگو و مفهوم تاکید دارد که با وجود دوری و پرهیز کارورزان این دو حوزه از هر گونه تعامل و بده‌بستان با یکدیگر، ماهیت موضوع مورد مطالعه آن‌ها یکسان و واحد است؛ «یعنی (جامعه انسانی) به مثابه یک هویت کلی و «رفتار انسان‌ها» به مثابه یک روند کلی؛ و همین امر ضرورت همکاری میان کارورزان این دو حوزه را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.» 

تلاش برای رسوخ در تاریخ سیاسی
 
در بخشی از کتاب درباره ظهور تاریخ اجتماعی با اشاره به ظهور مورخان جدید که با سیطره سیاست بر تاریخ‌نگاری نظر مثبتی نداشته و سعی در رسوخ نظریه‌های اجتماعی در تاریخ داشتند، می‌خوانیم: «تلاش [کارل] لمپرشت برای درهم شکستن انحصار تاریخ سیاسی با ناکامی مواجه شد لیکن در ایالات متحده و فرانسه مبارزه برای نظریه اجتماعی با پاسخ‌های مساعدتری روبه‌رو شد. در سال‌های دهه ۱۸۹۰ فردریک جکسن ترنر مورخ آمریکایی حمله‌ای را به تاریخ سنتی آغاز کرد که شبیه کار لمپرشت بود. وی می‌نویسد: «تمامی حوزه‌های فعالیت بشری باید مورد لحاظ قرار بگیرد. هیچ‌یک از بخش‌های زندگی اجتماعی را نیز نمی‌توان از دیگر بخش‌های آن جدا کرد.»
«کاربرد الگوها و روش‌های علوم اجتماعی در تاریخ» در فصل دوم به بحث و بررسی درباره ظهور، برآمدن رشته‌های متنوع در علوم اجتماعی، ربط‌، مناسبت، کاربرد روش‌ها، نتایج حاصل از مطالعات تاریخ برای جامعه‌شناسان و نظریه‌پردازان اجتماعی پرداخته است. همچنین ضمن اشاره به تازه‌ترین جریان‌ها، پیشرفت‌های حاصله در جامعه‌شناسی تاریخی و ظهور «تاریخ جدید» شامل تاریخ زنان، تاریخ خرد، تاریخ محلی، تاریخ فرهنگی و تاریخ زندگی روزمره به تحلیل الگوها، روش‌ها، مفاهیم محوری علوم اجتماعی، فواید و کاربرد آن‌ها در تاریخ می‌پردازد. 

در فصل سوم با عنوان «کاربرد مفاهیم محوری علوم اجتماعی در تاریخ» به بحث و بررسی درباره چگونگی و امکان استفاده مورخان از دستگاه‌های نظری و ابزارهای مفهومی خلق شده از سوی نظریه‌پردازان اجتماعی می‌پردازد. درباره واژه «اسطوره» در بخشی از کتاب آمده است: «مورخان غالبا واژه اسطوره را در اشاره به داستان‌هایی به کار می‌برند که حقیقی نیستند و در مغایرت آشکار و صریح با داستان‌های خاص آنها، یعنی «تاریخ» قرار دارند. مقایسه این کاربرد با کاربرد مردم شناسان، نظریه‌پردازان ادبی یا روان‌شناسان می‌تواند روشنگر نکات مهمی باشد.»
 
ضرورت درآمیختن نظریه‌های اجتماعی در تاریخ
 
فصل چهارم با عنوان «معضلات محوری: دشواری‌های کاربرد الگوها، روش‌ها و مفاهیم محوری علوم اجتماعی در تاریخ» در قالب سه مجموعه از تضادهای فکری- نظری بررسی معضلات محوری و دشواری‌های موجود در برابر مورخان و نظریه‌پردازان را مدنظر قرار داده و مترجم کتاب درباره توضیح این تضادها و دشوارها می‌نویسد: «ابتدا تقابل بین ایده کارکرد(یا ساختار) و ایده کنش (بازیگر)؛ دوم تضاد بین ایده تلقی از فرهنگ به مثابه «روبنای» صرف و ایده تلقی از فرهنگ به منزله نیرویی خلاق و فعال در تاریخ؛ سوم تضاد بین ایده تلقی از مورخان و نظریه‌پردازان به عنوان ارایه‌کننده فکت‌های مربوط به جوامع حال یا گذشته و ایده تلقی از آن‌ها به عنوان ارایه کننده مشتی افسانه و تخیل. این نظریات در قالب بحث‌های پیرامون کارکرد، ساختار، روانشناسی، فرهنگ و بالاخره واقعیات و افسانه‌ها مورد تحلیل و تبیین قرار گرفته‌اند.» 

در فصل پنجم تحت عنوان «نظریه اجتماعی و تحول اجتماعی: کاربست‌های عینی و پژوهش‌های موردی در تاریخ» نویسنده به بررسی چگونگی امکان تبیین، تحلیل علل و عوامل تحول اجتماعی و نقش نظریه اجتماعی در این باره معطوف شده است، به همین دلیل در پایان این فصل به ارزیابی و بررسی دقیق و جامعی درباره شش مطالعه موردی تحولات اجتماعی در قالب شش رساله تک نگاشت پرداخته و در صدد تدوین و ارایه نظریه برآمده است. در واقع مضمون مهم و کلیدی نویسنده در کتاب حاضر دایر بر ضرورت کاربرد الگوها، روش‌ها، نظریه‌ها و مفاهیم اصلی نظریه‌ اجتماعی و علوم اجتماعی در تاریخ، در نهایت با تحلیل دقیق و علمی از نمونه‌های مطالعات موردی گزینش شده مشتمل بر آثاری از مهم‌ترین و برجسته‌ترین نویسندگان، نظریه‌پردازان و مورخان است.

کتاب «تاریخ و نظریه اجتماعی» نوشته «پیتر برک» با ترجمه حسینعلی نوذری در ۴۱۵ صفحه، شمارگان یک‌هزار و ۶۰۰ نسخه و بهای ۲۳ هزار تومان به‌زودی از سوی انتشارات طرح نو در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

* پیتر برک، (نویسنده کتاب): استاد کرسی تاریخ فرهنگی دانشگاه کمبریج و عضو هیات علمی ایمانوئل کالج